गुरुपौर्णिमा हा भारतीय संस्कृतीतील एक पवित्र आणि अध्यात्मिक सण आहे. गुरु म्हणजे जीवनात अंधार दूर करून ज्ञानाचा प्रकाश देणारा आणि पौर्णिमा म्हणजे पूर्ण चंद्राची रात्र. या दिवशी आपल्याला ज्ञान, संस्कार आणि जीवनदृष्टी देणाऱ्या गुरुजनांना आभार आणि आदरांजली वाहण्याची परंपरा आहे.
गुरु: या शब्दाचा अर्थ आहे – अज्ञानाचा अंधकार दूर करून ज्ञानाचा प्रकाश पडणारा, मार्गदर्शक, आध्यात्मिक शिक्षक किंवा मास्टर. गुरु हे केवळ शाळा-कॉलेजमधील शिक्षक नसतात, तर जीवनाला दिशा देणारे, ज्ञान देणारे कोणीही व्यक्तिमत्त्व गुरूच्या समान असू शकते.
पौर्णिमा: हिंदू पंचांगानुसार प्रत्येक महिन्यात येणारा पौर्णिमेचा (पूर्णिमेचा) दिवस.
एकत्र अर्थ: अशा प्रकारे, “गुरुपौर्णिमा” म्हणजे गुरूंना समर्पित असलेला पौर्णिमेचा दिवस. हा दिवस विशेषतः आषाढ महिन्यातील पौर्णिमेला साजरा केला जातो.
गुरुपौर्णिमा आषाढ महिन्याच्या पौर्णिमेला साजरी केली जाते. २०२५ मध्ये गुरुपौर्णिमा १० जुलै २०२५ (गुरुवार) या दिवशी आहे.
गुरुपौर्णिमेचा इतिहास आणि पौराणिक कथा
1. महर्षी व्यास जयंती:
गुरुपौर्णिमेचे मूळ महर्षी वेदव्यासांच्या जन्मदिनी आहे. महाभारत, १८ पुराणे, ब्रह्मसूत्रे आणि अनेक धर्मग्रंथ रचणाऱ्या व्यासमुनींनी भारतीय अध्यात्माला दिशा दिली. म्हणूनच या दिवशी त्यांना “आदिगुरु” म्हणून वंदन केले जाते.
2. गौतम बुद्ध आणि गुरुपौर्णिमा:
या दिवशीच भगवान गौतम बुद्धांनी आपल्या शिष्यांना पहिलं उपदेश दिला होता. म्हणूनच बौद्ध धर्मातही या दिवसाला मोठं महत्त्व आहे.
3. गुरु-शिष्य परंपरेचे स्मरण:
संन्यासी, साधक आणि विद्यार्थी यांच्यासाठी हा दिवस गुरुंच्या शिकवणींचं स्मरण करण्याचा आणि त्यांना नम्र अभिवादन करण्याचा दिवस आहे.
आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
गुरु-शिष्य परंपरा: गुरुपौर्णिमा ही गुरु-शिष्य परंपरा जिवंत ठेवणारी आणि तिचे महत्त्व पुन्हा एकदा जाणवून घेणारी एक कडी आहे. ही परंपरा भारतीय ज्ञान आणि संस्कृतीचा पाया आहे.
ऋणमुक्तीचा प्रयत्न: शिष्याला जे ज्ञान, जी दिशा आणि जे संस्कार गुरूंकडून मिळतात, त्याचे ऋण कधीही फेडता येत नाही. गुरुपौर्णिमा हा त्या अफाट ऋणाच्या कृतज्ञतेची अर्ध्याशी अभिव्यक्ती करण्याचा दिवस आहे.
आध्यात्मिक पुनरुज्जीवन: आषाढ पौर्णिमेपासून चातुर्मास सुरू होते. पुराणात सांगितल्याप्रमाणे, देव चातुर्मासात पृथ्वीवर येतात. गुरूंच्या कृपेने या काळात केलेले साधना-भजन फलदायी होते, अशी श्रद्धा आहे. त्यामुळे गुरुपौर्णिमा हा आध्यात्मिक साधनेसाठी नवीन सुरुवात करण्याचा दिवसही मानला जातो.
सर्व गुरूंना समर्पित: हा दिवस केवळ आध्यात्मिक गुरूंसाठी नसून, विद्यादान करणाऱ्या सर्व शिक्षकांना, मार्गदर्शकांना, पालकांना आणि ज्यांनी आपल्या जीवनात काहीतरी शिकवले अशा सर्वांना समर्पित आहे.
गुरुपौर्णिमा साजरी करण्याची आधुनिक पद्धत
गुरुदर्शन आणि पादप्रक्षालन: सकाळी लवकर उठून स्नान करून स्वच्छ वस्त्रे परिधान करणे. शिष्य आपल्या गुरूंच्या पायाशी जाऊन पादप्रक्षालन करतात (पाय धुतात). हे गुरूंच्या चरणांना आपली कृतज्ञता आणि श्रद्धा अर्पण करण्याचे प्रतीक आहे.
पूजा आणि आरती: गुरूंची विधिवत पूजा केली जाते. त्यांना हार, फुले, फळे, मिठाई, वस्त्रे (वस्त्रदान) इत्यादी भेटवस्तू अर्पण केल्या जातात. आरती उतरवली जाते.
चंदन, अक्षता आणि पान-सुपारी: गुरूंच्या कपाळावर चंदनाचा तिलक लावला जातो, अक्षता (तांदूळ) वाहिल्या जातात आणि पान-सुपारी अर्पण केली जाते.
व्यासपूजा: अनेक ठिकाणी, विशेषत: मठ-मंदिरांमध्ये आणि घरातही, वेदव्यासांच्या प्रतिकृतीची किंवा त्यांना समर्पित आसनाची पूजा केली जाते. त्यांच्यासमोर ग्रंथ (वेद, पुराणे, गीता) ठेवून त्यांची पूजा करण्याचाही प्रघात आहे.
भोजन आणि दक्षिणा: शिष्य गुरूंना आणि इतर भाविकांना भोजन करवतात. गुरूंना दक्षिणा (सांस्कृतिक अर्थाने आदर व कृतज्ञता दर्शविणारे नाणी/वस्तू) अर्पण केली जाते.
सत्संग आणि प्रवचन: या दिवशी सत्संग, कीर्तन, प्रवचने आणि गुरूंच्या उपदेशांचे श्रवण केले जाते. ज्ञानाचा आदान-प्रदान होतो.
व्रत आणि उपवास: काही भाविक या दिवशी व्रत किंवा उपवास ठेवतात, फळाहार करतात.
गुरुपौर्णिमा साजरी करण्याची आधुनिक पद्धत
- शैक्षणिक संस्था: शाळा, महाविद्यालयांमध्ये गुरुपौर्णिमा मोठ्या उत्साहात साजरी केली जाते. विद्यार्थी शिक्षकांना फुले, भेटवस्तू देतात, सत्कार समारंभ आयोजित करतात, सांस्कृतिक कार्यक्रम सादर करतात. हा शिक्षक दिनासारखा महत्त्वाचा दिवस बनला आहे.
- आभासी जागतिकीकरण: सोशल मीडियावरून आभासी शुभेच्छा, संदेश, गुरु-मंत्र पाठवले जातात. ऑनलाइन सत्संग आणि प्रवचनांचे प्रसारण केले जाते.
- व्यापक अर्थ: “गुरु” या संकल्पनेत आता व्यवसायातील मार्गदर्शक, कोच, मेंटर, प्रेरणादायी व्यक्ती यांचाही समावेश होतो. लोक त्यांचेही आभार मानतात.
- कुटुंबातील गुरु: पालक हे बालपणीचे पहिले गुरू असतात. आधुनिक काळात कुटुंबातील ज्येष्ठ सदस्यांचा, पालकांचा सन्मान करण्याची प्रथा वाढली आहे.
- सामाजिक सेवा: काही लोक हा दिवस सामाजिक कार्य करून, गरजूंना मदत करून साजरा करतात, गुरूंच्या शिकवणुकीचा व्यावहारिक उपयोग करतात.
गुरुपौर्णिमेच्या दिवशी काय करावे?
- सकाळी लवकर उठून स्नान करावे व स्वच्छ वस्त्र धारण करावे
- गुरूंची प्रतिमा वा पादुका पूजन करावे
- गुरुगीता, भगवद्गीता वा इतर धार्मिक ग्रंथांचे वाचन करावे
- गुरुंसाठी मनापासून कृतज्ञता व्यक्त करा – प्रत्यक्ष, फोनवर किंवा पत्ररूपाने
- सेवा, दानधर्म करावा – हे खरे गुरुचरणी समर्पण
- तुमचं जीवन गुरूच्या मार्गावर आहे का? ह्याची तपासणी करा.
गुरुपौर्णिमा कधी साजरी केली जाते?
गुरुपौर्णिमा आषाढ महिन्याच्या पौर्णिमेला साजरी केली जाते. २०२५ मध्ये गुरुपौर्णिमा १० जुलै २०२५ (गुरुवार) या दिवशी आहे.
निष्कर्ष
गुरुपौर्णिमा हा संपूर्ण भारतीय संस्कृतीत गुरुंच्या गौरवाचा आणि कृतज्ञतेचा उत्सव आहे. आपल्याला ज्ञान, संस्कार आणि जीवनाचा योग्य मार्ग दाखवणाऱ्या प्रत्येक गुरुचा सन्मान करण्याचा हा दिवस आहे. आजच्या डिजिटल युगातही गुरुपौर्णिमा आपल्याला मूल्यांचं स्मरण करून देते – की एक सच्चा गुरुच आपल्या आयुष्याला दिशा देतो.