महाराष्ट्रातील सर्वात लोकप्रिय आणि भक्तिभावाने साजरे होणाऱ्या सणांपैकी एक म्हणजे माघी गणेशोत्सव म्हणजेच गणेश जयंती. हा उत्सव माघ महिन्यात साजरा केला जातो आणि याला “श्री गणेश जयंती तसेच माघ शुद्ध चतुर्थी” असेही म्हणतात. हा सण गणपती बाप्पाच्या भक्तांसाठी एक विशेष महत्त्वाचा दिवस असतो. या लेखात आपण माघी गणेशोत्सवाचा इतिहास, या सणाला जोडलेल्या कथा, पारंपरिक पद्धती आणि आधुनिक काळात या उत्सवाचे स्वरूप याबद्दल माहिती घेऊ.
माघी गणेशोत्सवाचे नाव कसे पडले?
गणपती बाप्पाचा मुख्य उत्सव म्हणजे भाद्रपद महिन्यात येणारा गणेश चतुर्थी उत्सव, जो संपूर्ण भारतभर प्रसिद्ध आहे. मात्र, माघ शुद्ध चतुर्थीला देखील गणपतीची पूजा करण्याची प्राचीन परंपरा आहे. यालाच “माघी गणेश जयंती” किंवा “माघी गणेशोत्सव” असे म्हणतात.
पौराणिक कथेनुसार, या दिवशी गणपती बाप्पाचा अवतार झाला असे मानले जाते. त्यामुळे या दिवसाला “गणेश जयंती” असेही संबोधले जाते. हा सण विशेषतः महाराष्ट्रातील पुणे, रायगड, कोकण आणि विदर्भ भागात मोठ्या श्रद्धेने साजरा केला जातो.
माघी गणेशोत्सवाची कथा आणि इतिहास
शास्त्रानुसार, पार्वती मातेने आपला पुत्र गणेश याला स्नान करताना द्वारपाल म्हणून उभे केले होते. मात्र, भगवान शंकराने गणपतीच्या परवानगीशिवाय आत प्रवेश करण्याचा प्रयत्न केला, त्यामुळे गणेशाने त्यांना रोखले. यामुळे भगवान शंकर क्रोधित झाले आणि त्यांनी आपला त्रिशूल चालवून गणपतीचे शिरच्छेद केले.
हा प्रकार पाहून पार्वती देवी अत्यंत दुःखी झाल्या आणि त्यांनी भगवान शंकराला गणपतीला पुन्हा जिवंत करण्याची विनंती केली. त्यानंतर भगवान विष्णूंनी हत्तीचे शीर लावून गणपतीला पुन्हा जीवनदान दिले. या प्रसंगानंतर गणपतीची “प्रथम पूज्य” म्हणून प्रतिष्ठा वाढली.
ह्याच्या शिवाय अजून एक पौराणिक कथा आहे.
माघी गणेशोत्सवाच्या मागे एक पौराणिक कथा आहे. असे मानले जाते की, याच दिवशी भगवान गणेशांनी महाकाव्य महाभारत लिहिण्यासाठी ऋषि वेदव्यासांची मदत केली होती. वेदव्यासांनी गणपती बाप्पाला महाभारताची कथा सांगितली आणि गणेशांनी ती लिहून काढली. या घटनेच्या स्मरणार्थ माघी गणेशोत्सव साजरा केला जातो.
त्याचबरोबर, हा दिवस गणपतीच्या भक्तांसाठी विशेष महत्त्वाचा आहे कारण या दिवशी गणपती बाप्पा आपल्या भक्तांच्या इच्छा पूर्ण करतात आणि त्यांना सुख-समृद्धी आशीर्वाद देतात
माघी गणेशोत्सव साजरा करण्याच्या पारंपरिक पद्धती
सकाळची पूजा: माघी गणेशोत्सवाच्या दिवशी सकाळी लवकर उठून स्नान करून गणपतीची मूर्ती स्थापन केली जाते.
मोदकाचा नैवेद्य: गणपती बाप्पाला मोदक, लाडू आणि इतर पदार्थांचा नैवेद्य दाखवला जातो.
आरती आणि भजने: गणपती आरती आणि भजने म्हटली जातात.
व्रत आणि उपवास: अनेक भक्त या दिवशी उपवास करून संध्याकाळी गणपतीला नैवेद्य अर्पण करतात.
सामुदायिक उत्सव: गावोगावी आणि शहरांमध्ये सामुदायिक गणेशोत्सव साजरा केला जातो.
- कथाकथन: गणेश जयंतीची कथा सांगण्यात येते, विशेषतः मंदिरांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर प्रवचने आणि कीर्तन आयोजित केले जातात.
- दान आणि सेवा: अनेक भक्त या दिवशी गरजू लोकांना अन्नदान आणि वस्त्रदान करतात.
आधुनिक काळात माघी गणेशोत्सव
सध्या हा उत्सव केवळ मंदिरांपुरता मर्यादित न राहता विविध सामाजिक आणि सांस्कृतिक उपक्रमांद्वारे मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जातो. काही ठिकाणी सार्वजनिक गणेशोत्सव मंडळे हा उत्सव साजरा करतात. गणपतीची आकर्षक सजावट, भव्य आरत्या, भजन-कीर्तन, सामाजिक सेवा उपक्रम आणि पर्यावरणपूरक गणपती प्रतिष्ठापना अशा विविध उपक्रमांचा यात समावेश असतो.
डिजिटल आरती: आता लोक ऑनलाइन आरती आणि भजने ऐकू शकतात.
सामाजिक जागृती: या दिवशी गणपती बाप्पाच्या मंदिरांमध्ये विशेष कार्यक्रम आयोजित केले जातात.
सांस्कृतिक कार्यक्रम: शाळा आणि कॉलेजमध्ये निबंध स्पर्धा, भाषणे आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात.
माघी गणेशोत्सवाचे महत्त्व
माघी गणेशोत्सव हा केवळ एक धार्मिक सण नसून तो समाजात एकता आणि भक्तिभाव निर्माण करणारा उत्सव आहे. गणपती बाप्पा हे विघ्नहर्ता आणि ज्ञानदाता म्हणून ओळखले जातात. या दिवशी त्यांच्या आशीर्वादाने लोक आपल्या आयुष्यातील अडचणी दूर करून यशस्वी होतात.
निष्कर्ष
माघी गणेशोत्सव हा केवळ गणेश भक्तांसाठी महत्त्वाचा सण नसून भारतीय संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग आहे. पारंपरिक रीतीरिवाज आणि आधुनिक उपक्रम यांचा सुंदर संगम या उत्सवात पाहायला मिळतो. भक्तिभावाने साजरा केलेला हा सण प्रत्येक भक्तासाठी आनंद, समाधान आणि सकारात्मक ऊर्जा घेऊन येतो.
गणपती बाप्पा मोरया !