महाशिवरात्र हा हिंदू धर्मातील एक अत्यंत पवित्र आणि महत्त्वाचा भगवान शंकराच्या उपासनेसाठी समर्पित सण आहे. संपूर्ण भारतात तसेच जगभरातील हिंदू समुदायात मोठ्या भक्तिभावाने साजरा केला जातो. हा दिवस “शिवाची रात्र” म्हणून ओळखला जातो आणि भक्तगण उपवास, पूजा-अर्चा आणि रात्रभर जागरण करून शिवाची आराधना करतात.
महाशिवरात्र या नावाचा अर्थ आणि त्याचा महत्त्व
“महाशिवरात्र” या नावाचे दोन भाग आहेत – “महा” म्हणजे महान आणि “शिवरात्र” म्हणजे भगवान शंकराची रात्र.
या दिवशी शिवभक्त रात्रभर जागरण करतात आणि विशेष पूजा करून भगवान शिवाला प्रसन्न करण्याचा प्रयत्न करतात. हिंदू धर्मशास्त्रांनुसार, या दिवशी भगवान शिवाच्या आराधनेमुळे मनोकामना पूर्ण होतात, पापांचे क्षालन होते आणि आध्यात्मिक उन्नती होते.
महाशिवरात्रीच्या पौराणिक कथा
महाशिवरात्रीच्या उत्पत्तीबद्दल आणि महत्त्वाबद्दल अनेक पुराणकथांमध्ये उल्लेख आहे. त्यातील काही प्रमुख कथा पुढीलप्रमाणे –
१. शिव-पार्वती विवाह कथा
स्कंद पुराणानुसार, सतीदेवीच्या आत्मदहनानंतर, पार्वतीने कठोर तपस्या करून भगवान शिवाला प्रसन्न केले. त्यानंतर, या दिवशी भगवान शंकराने देवी पार्वतीशी विवाह केला. म्हणून, महाशिवरात्रीला विवाहयोग्य मुलींनी उत्तम पतीसाठी प्रार्थना करावी, असे मानले जाते.
२. नीलकंठ महादेव कथा
समुद्र मंथनाच्या वेळी अमृताबरोबर हलाहल विष निर्माण झाले, जे संपूर्ण ब्रह्मांडासाठी घातक होते. तेव्हा भगवान शंकराने ते विष प्राशन केले आणि आपल्या कंठात रोखून धरले, त्यामुळे त्यांचा कंठ निळा झाला. यामुळे त्यांना “नीलकंठ महादेव” असे नाव मिळाले. महाशिवरात्रीला या घटनेची आठवण म्हणून भक्तगण शिवलिंगावर दूध व गंगाजल अर्पण करतात.
३. ज्योतिर्लिंग प्रकट होण्याची कथा
एकदा भगवान विष्णू आणि ब्रह्मदेव यांच्यात श्रेष्ठत्वावरून वाद झाला. तेव्हा भगवान शंकराने एक प्रचंड अग्निस्तंभ (ज्योतिर्लिंग) प्रकट केला, ज्याचा शेवट कुठेच दिसत नव्हता. ब्रह्मदेव आणि विष्णूने त्या ज्योतिर्लिंगाचा शेवट शोधण्याचा प्रयत्न केला, पण त्यांना अपयश आले. त्यावेळी त्यांनी भगवान शंकराची महिमा मान्य केली.
महाशिवरात्र साजरी करण्याची पारंपरिक पद्धत
पारंपरिक हिंदू रीतीरिवाजांनुसार, महाशिवरात्रीच्या दिवशी भक्तगण उपवास, पूजा-अर्चा आणि रात्रभर जागरण करतात.
१. शिवलिंग अभिषेक
महाशिवरात्रीच्या दिवशी शिवलिंगावर विविध पदार्थांनी अभिषेक केला जातो. यामध्ये –
✔ दूध
✔ दही
✔ मध
✔ गंगाजल
✔ बेलाची पाने
✔ भस्म
✔ गुळ-तिळाचा अभिषेक
यांचा समावेश होतो.
२. उपवास आणि ध्यान
- अनेक भक्त महाशिवरात्रीला निर्जला (पाणी न पिता) किंवा फलाहार उपवास करतात.
- दिवसभर महामृत्युंजय मंत्र, “ॐ नमः शिवाय” चा जप आणि शिव चालीसा पठण केले जाते.
- काही लोक ध्यानसाधना करून भगवान शिवाची उपासना करतात.
३. रात्री जागरण आणि भजन-कीर्तन
- महाशिवरात्र ही “शिवाची रात्र” म्हणून ओळखली जाते, त्यामुळे या दिवशी रात्रभर जागरण आणि भजन-कीर्तन केले जाते.
- मंदिरांमध्ये शिव महिमा, शिव तांडव स्तोत्र, लिंगाष्टकम आणि विविध शिवस्तुतीचे पठण केले जाते.
४. बिल्वपत्र अर्पण
- भगवान शंकराला बिल्वपत्र/बेलाचं पान अर्पण करणे अत्यंत शुभ मानले जाते.
- असे मानले जाते की, तीन पत्रांचा एक बेलपत्र म्हणजे ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांचे प्रतीक आहे आणि त्यामुळे शिवाला ते अत्यंत प्रिय आहे.
आधुनिक काळातील महाशिवरात्र साजरी करण्याची पद्धत
आजच्या काळात महाशिवरात्र विविध प्रकारे साजरी केली जाते.
१. महाकुंभ आणि गंगा स्नान
- काही ठिकाणी महाशिवरात्रेला विशेष गंगा स्नान आणि कुंभमेळ्यातील स्नान करण्याची परंपरा आहे.
- उत्तराखंड, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, तामिळनाडू येथे याचे विशेष महत्त्व आहे.
२. मंदिरांमध्ये मोठे सोहळे
- काशी विश्वनाथ, महाकालेश्वर (उज्जैन), सोमनाथ, केदारनाथ, त्र्यंबकेश्वर यांसारख्या ज्योतिर्लिंग मंदिरांमध्ये लाखो भाविक जमतात.
- मोठ्या प्रमाणात रुद्राभिषेक, हवन आणि विशेष पूजांचे आयोजन केले जाते.
३. सोशल मीडिया आणि ऑनलाइन पूजा
- आजच्या डिजिटल युगात अनेक भक्तगण ऑनलाइन पूजा, लाईव्ह दर्शन आणि सोशल मीडियावर शिवभक्तीचे संदेश शेअर करतात.
- व्हॉट्सअॅप, फेसबुक, यूट्यूब, इंस्टाग्रामवर महादेवाचे भजन, मंत्र आणि शिवतांडव स्टोत्राचे व्हिडिओ मोठ्या प्रमाणावर व्हायरल होतात.
महाशिवरात्र महत्त्वाचे का आहे?
महाशिवरात्र हा फक्त उपवासाचा सण नसून, हा आध्यात्मिक जागृतीचा दिवस आहे.
✔ या दिवशी शिवतत्त्व अधिक प्रमाणात कार्यरत असते, त्यामुळे या दिवशी साधना करणे अधिक फलदायी मानले जाते.
✔ भगवान शिव संहारक आणि पालनकर्ता दोन्ही आहेत, त्यामुळे या दिवशी प्रार्थना केल्याने जीवनातील अडचणी दूर होतात.
✔ महाशिवरात्र ग्रहदोष, पितृदोष आणि कर्मबंधन दूर करण्यासाठी प्रभावी आहे.
निष्कर्ष
महाशिवरात्र हा महादेव शिवाची आराधना करण्याचा सर्वात पवित्र दिवस आहे. भक्तगण उपासना, ध्यान आणि रात्रभर जागरण करून भगवान शिवाची कृपा प्राप्त करू शकतात. हा सण पारंपरिक तसेच आधुनिक पद्धतीने मोठ्या भक्तिभावाने साजरा केला जातो.
🚩 “हर हर महादेव!” 🚩